روش های مخاطب شناسی
برای شناخت مخاطب، راه‌های متفاوتی وجود دارد که با آن می‌توان با روحیات و خلقیات مخاطب آشنا شد. برخی از این راه‌ها عبارتند از:
1) روش مشاهدة طبیعی
در این روش، سرگروه با مشاهدة رفتار و پاسخ‌های فراگیر، دورنمایی از شخصیت مخاطب را کشف می‌کند.البته تفسیر دیده ها و مشاهدات نباید با دخالت سلیقه‌های شخصی صورت بپذیرد. با این روش می‌توان برخی از قلمروهای مخاطب شناسی را کشف کرد، مانند؛ قلمرو مسایل زیستی، عاطفی، روانی و قلمرو تفاوت‌های فردی. وقتی سرگروه یا مربی مسأله‌ای را در حلقه تربیتی طرح می‌کند، از راه مشاهدة طبیعی، نحوة مواجهه متربیان را در برابر مسئله مطرح شده  در می‌یابد، مثلاً:‌ یکی از طرح این مسئله مضطرب و پریشان و دیگری خرسند و خشنود می‌گردد، از این راه می‌توان پی برد که متربیان چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند.

در انجام روش مشاهدة طبیعی، رعایت چند نکته لازم است:
الف) در روش مشاهدة طبیعی، ابعاد مهم و رفتار فرد مورد شناسایی و دقت قرار گیرد نه مسایل جزیی.
ب) نکته‌های لازم در پرونده تربیتی افراد ثبت و یادداشت شود.
ج) مشاهده گر باید از تعبیر و تفسیر شخصی مشاهدات بپرهیزد.
د) بهتر است در شرایط و موقعیت‌های مختلف اجتماعی از این روش استفاده شود.
هـ) اگر مخاطب، مقصود سرگروه یا مربی  را ندارند، مشاهده طبیعی‌تر به پیش می‌رود؛ زیرا در آن صورت، رفتار تصنعی از خود بروز نمی‌دهد.
2 ) روش پرسش از دیگران
در این روش، برای ارزیابی ابعاد مختلف شخصیتی مخاطبان، از دوستان، هم کلاسی‌ها، معلمان، هم کاران و سرگروه یا مربیان قبلی خواسته می‌شود بر اساس مشاهداتی که از رفتار شخص مورد نظر دارند، به سئوالاتی پاسخ دهند یا در مورد ویژگی‌هایی مانند اجتماعی بودن، اعتماد به نفس، سازگاری اجتماعی، ثبات شخصیتی، شکیبایی و غیره قضاوت نمایند. در صورتی که پرسش شوندگان اهلیت اولیه را در خصوص سؤال مطرح شده داشته باشند ، قضاوت‌های حاصل از این ارزیابی می‌تواند تا حد زیادی قابل اعتماد باشد.
در روش پرسش از دیگران، باید به این نکته‌ها توجه کرد:
-  پرسش شوندگان باید از نزدیک با شخص مورد نظر و روحیات وی آشنا باشند.
-  دوستانی که به دلایلی، نسبت به شخص مورد نظر کینه یا خاطره تلخی دارند، نباید در این ارزیابی شرکت نمایند.
-  قبل از هر چیز، باید، صلاحیت، درست رفتاری، بی غرضی و صداقت پرسش شوندگان مورد تأیید باشد.
3 ) روش مصاحبه یا گفتگو
مصاحبة جامع،‌ و گفت و شنود رسمی و غیر رسمی با طرح سئوالات از پیش تعیین شده، یا مطرح ساختن سئوال‌های آزاد ، می‌تواند در معرفی بخشی از جنبه‌های شخصیت تربیتی و اجتماعی فرد مؤثر واقع شود. در زمان گفتگو یا مصاحبه‌ها می‌توان با تمایلات شخصی و چگونگی بعضی از رفتارهای اجتماعی فرد آشنا شد. سرگروه یا مربی خبره فردی است که بتواند با شروع بحث به نحو مطلوب ، متربیان را به ادامه گفتگو وادار نموده و در لا به لای مطالب بهره برداری روانشناسی ، تربیتی ، انگیزشی و آموزشی خود را انجام دهد. و به صورت غیر مستقیم از علاقه مندی ها و یا نظرات تفصیلی متربیان خود آگاه شود.
در روش مصاحبه و گفتگو نکات زیر قابل توجه است:
- گفتگو باید هدفمند باشد و الا نتایج فوق بر آن مترتب نخواهد شد.
-  باید اعتماد مخاطب را جلب کرد و به او فهماند که رعایت امانت در شنیدن مطالب مختلف صورت می گیرد.
- سئوالات باید به طور واضح بیان شود ، و جوابها دقیق بررسی شود.
-  مربی و سرگروه  باید از توان علمی و حرفه‌ای و مهارت برقراری ارتباط مؤثر برخوردار باشد.
-  مربی و سرگروه باید بر تعبیر و تفسیر صحیح پاسخ‌های دریافتی توانا باشد.
4) روش پرسشنامه
برخی از جنبه‌های مختلف شخصیت متربیان با تکمیل پرسش نامه، قابل مطالعه، ارزیابی و سنجش است. جنبه‌هایی مانند اهتمام به مسائل شرعی ، استفاده از وقت ، درون گرایی و برون گرایی، قدرت هوش و استدلال، اجتماعی بودن، کم رویی و گوشه گیری، استیلاگری و تسلیم پذیری را می‌توان با تکمیل پرسش نامه و دریافت پاسخ آن شناخت.
نکته بسیار مهمی که در این روش وجود دارد این است که باید موضوع سؤالات  ، شاخصه های کمی ای باشد که ما را به شاخص های کیفی می رساند. به بیان بهتر در صورتی این روش موفقیت آمیز خواهد بود که از افراد اطلاعات آماری  و عملکرد روزانه شان جمع آوری شود. اطلاعاتی که با جمع بندی و تحلیل آنها ما را به شاخصه های کیفی می رساند. به عنوان مثال چنانچه بخواهیم از این روش برای پی بردن به اهتمام شخص به انجام مسائل شرعی ، استفاده کنیم ، لازم است تا با تبدیل کردن این شاخصه کیفی به مؤلفه های کمی (مانند: تعداد نمازها یا روزه های فوت شده ،‌ پرداخت وجوهات شرعی ، حساسیت نسبت به گناه نکردن) و در نهایت با تحلیل اطلاعات  بدست آمده به مطلوب خویش نائل آییم. علت این کار این است که اگر خود سؤال ناظر به اهتمام شخص به انجام مسائل شرعی باشد ، معمولاً افراد یا به دلیل جهل مرکب و یا به دلایل دیگر پاسخ دقیقی به این سؤال نخواهند داد.
البته به دست آوردن چنین پرسشنامه هایی و چگونگی تبدیل شاخصه های کیفی به مؤلفه های کمی کاری بس مشکل بوده که تنها از عهده متخصصین مسائل تربیتی بر می آید.
(ص31) به هر حال پرسش نامه‌ها می‌تواند شخصاً به دست فراگیر برسد تا او دربارة خود قضاوت نماید و اطلاعاتی را در اختیار قرار دهد. در این صورت، سئوالات نباید به گونه‌ای طرح شود که برای پاسخ گویی، فرد را دچار اضطراب و نگرانی سازد. برخی از مسایل که باید در پرسش‌نامه رعایت شود عبارتند از:
-  سوالات پرسش نامه باید روشن و قابل درک باشد.
-  سوالات باید بر اساس روال منطقی و در بردارندة نکته‌های با اهمیت باشد.
-  سوالات باید به گونه‌ای طرح شود که تهیه جواب آن در وقت کم میسر باشد.
-  سولات باید در حد امکان کوتاه باشد.
- برگه های پاسخنامه باید به صورت محرمانه در پرونده تربیتی شخص بایگانی شود.
این روش‌ها، برخی از راه‌های عمده مخاطب شناسی بود؛ البته ممکن است با به کارگیری برخی از این روش‌ها، بعضی از قلمروهای مخاطب شناسی قابل درک و دریافت نباشد. برای نمونه، با روش مشاهدة طبیعی، نمی‌توان به آسانی وضعیت دینی و مذهبی فراگیران و یا آداب و رسوم اجتماعی آنان را درک کرد؛ از این رو، مربیان و مسؤولین گروه ها باید برای کشف برخی از این قلمروها با توجه به تجربه‌ها و به ابتکار خویش روش‌های پاسخگو را برگزینند. مثلاً‌: سرگروه  غیر بومی که در منطقه‌ای غیر از محل خودش گروه داری می‌کند، با معاشرت و آمد و شد با اهالی آن منطقه می‌تواند وضعیت فرهنگ، رسوم و آداب اجتماعی آنجا را کشف نماید. یا با برگزاری امتحان در آغاز هر دوره ـ که از آن به عنوان رفتار ورودی نیز نام برده می‌شود ـ می‌توان میزان معلومات و سطح درک متربیان را جستجو نموده یا به کمک بخش آموزش و عملکرد تحصیلی مخاطب ، می‌توان برخی از جنبه‌های شخصیتی او را درک نمود و به شناخت بهتری از او نائل آمد. سرانجام باید گفت شناخت مخاطب برای تحقق بخشیدن به اهداف تربیتی و آموزش، ضرورتی انکار ناپذیر است و قلمروهای مخاطب شناسی، با روش‌های متفاوت قابل کشف خواهد بود. ابتکار، سلیقه و استفاده از تجارب دیگران در شناخت بهتر مخاطبان، می‌تواند کمک کار مربیان و سرگروه های حلقه های تربیتی باشد.
نکته آخر : تشخیص های تربیتی که مبتنی بر مخاطب شناسی دقیق می باشد ،‌ همانند تجویز دارو توسط پزشکان می باشد. که اگر نوع بیماری و علت آن درست تشخیص داده شده باشد منجر به تجویز نسخه مناسب و به تبع آن، بهبودی بیمار است و اگر تشخیص درست نباشد منجر به عدم بهبودی و شاید هم بدتر شدن حال بیمار می گردد. لذا مربیان و سرگروه های تربیتی باید در این زمینه نهایت تلاش ،‌ تدبیر و مشورت را به کار گیرند، چرا که پزشک با جسم بیماران خود سروکار دارد در حالی که مربی با روح و روان متربیان خویش درگیر است.