اهمیت رشد عقل در تربیت اسلامی

برای اینکه بتوانیم راهکارهای رشد عقل را به دست آوریم، ابتدا باید بدانیم که عقل چیست یا نشانه های رشد آن کدامند. اول باید توجه داشت که عقل با هوش فرق دارد؛ هوش، قدرت و استعدادی است که ذهن انسان را در کشف مجهولات کمک می کند، اما عقل، عامل کنترل و تصمیم گیری و پایبندی انسان به معلومات و مقررات است. از هوش برای انجام تخلفات و فرار از قوانین نیز می توان بهره گرفت، اما عقل، انسان را در جهت حفظ انسان از تخلف و اجرای قوانین یاری می کند. خلاصه اینکه هوش چراغ است و عقل فرمانده. 

از نشانه های رشد عقل می توان به مواردی اشاره کرد؛ از جمله:

1. پرهیزگاری و خود نگهداری در مواجهه با تمایلات و علایق و هوس ها؛

2. کنترل احساسات و عواطف، مانند: عصبانیت یا شادی در مواقع هیجان آنها و در برابر عوامل تحریک کننده؛

3. روحیه جمع گرایی و انس گرفتن با دیگران در حد متعارف؛

4. تفکر در خلوت؛

5. قانون گرایی و پایبندی به عهد و پیمان؛

6. قدرت تصمیم گیری و انتخاب شایسته؛

7. مسئولیت پذیری و... 

برای تقویت رشد عقلی نوجوان، عواملی اساسی و تعیین کننده در کار است که عبارتند از:

1. آموزش و تشخیص خوب و بد و حق و باطل؛ انسان برای اینکه بتواند خوب باشد و اعمال و رفتار خود را به سمت حق و خوبی ها جهت دهد، باید ابتدا حق و باطل و خوب و بد را بشناسد و تشخیص بدهد. برای دسته ای از این مفاهیم و مصادیق آنها نیازمند آموزش است و دسته هایی را نیز خود می تواند تشخیص دهد. آنچه کودک و نوجوان باید از حق و باطل، آموزش ببیند و آگاهی یابد غالباً مسائل اعتقادی اعم از اصول و فروع آن است؛ به خصوص مواردی را که خود از روی کنجکاوی در پی دانستن آن است. و آنچه از خوب و بد باید بداند غالباً آداب اجتماعی و شعائر دینی است.

2. حفظ فطرت پاک انسانی؛ خداوند فطرت انسان را پاک و مایل به خوبی ها و طالب حق آفریده است. برای حفظ این فطرت پاک باید شرایط و عوامل تخریب و آلودگی فطرت را دور کرد. تمام مشکلات خانوادگی و رفتارهای خشن و خودخواهانه اطرافیان کودک از عوامل تخریب و آلودگی فطرت پاک کودک و نوجوان است.

3. حفظ شخصیت کودک و نوجوان؛ انسان برای اینکه حالت خودکنترلی داشته باشد، باید برای خود، ارزش و شخصیتی قائل باشد. اگر انسان ارزش و آبرویی برای خود قائل نباشد، دیگر چیزی ندارد که برای حفظ آن تلاش کند و آنگاه هر شرّی و هر عمل غیرعاقلانه ای از او ممکن است سر بزند.

4. تقویت قدرت تصمیم گیری با اعتماد کردن به کودک و تشویق و تنبیه بجا و به اندازه؛

5. حفظ کودک و نوجوان از عواملی که موجب احساس حقارت و بدبینی و سایر بیماری های فکری و روحی در خانواده و جامعه باشد؛

6. پایبندی اطرافیان به خصوص والدین، به احکام، قوانین و اخلاق، ضمن محبت و صمیمیّت به کودک و نوجوان؛

7. پایبندی به نماز اول وقت و آداب آن، فرائض اجتماعی، قرائت و تدبّر در قرآن و روایات و کتابخوانی و امثال آن، بدون ایجاد دلزدگی در سایر اعضای خانواده.