مقدمه:
واژه بسیج در جامعه‌ی مذهبی ایران واژه‌ای آشناست و کمتر کسی یافت می‌شود که این واژه را به مفهوم مثبت و یا منفی نشنیده باشد و از شنیدن آن مفهومی برایش تداعی نکند. نوع نگرش افراد و تفسیری که از این تعبیر دارند، گوناگون و گاه متضاد است و فاصله‌ی عمیقی بین برداشت‌های جاری از این واژه در ذهن جامعه وجود دارد.پس زمینه‌های ذهنی مردم که از چگونگی مواجهه‌ی آنان با این تعبیر ونیز نهادی که با همین نام وجود دارد، شکل گرفته در تفسیر آنان از واژه یاد شده نقش جدی دارد. گروهی از بسیج یک مفهوم والای عرفانی دارند و در آن خروج از رنگ تعلق و غرق شدن در بی رنگی مطلق و نوعی قلندری می‌بینند، عده‌ای از آن خاطره‌ی جنگ و دفاع و غیرت ملی را در ذهن می‌آورند.
برای جمعی بسیج نهادی نظامی- انتظامی است که حتی از دخالت در حوزه‌ی شخصی افراد و پایمال کردن حقوق فردی هم پروا ندارد، برای بعضی بسیج و بسیجی تداعی‌گر لباس و شکل ظاهری است و برای گروه‌هایی مفاهیمی دیگر را به ذهن می‌آورد، اما پرسش اصلی همچنان بی جواب است که بسیج چیست؟

به نظر می‌رسد مناسب‌ترین روش برای دستیابی به مفهوم بسیج، کنار گذاشتن آثار شرایط زمانی و مکانی در مفهوم بسیج و مراجعه به مبتکر این واژه در ادبیات ماست، سخنان ایشان می‌تواند تنها منبع قابل اعتماد در تفسیر این واژه باشد.
در اندیشه امام خمینی (رحمة الله علیه) بسیج بیش ازآن که یک نهاد و تشکیلات باشد،روش مدیریت نهضت انقلاب و جامعه بود، چیزی که در ادبیات مبارزاتی از آن به قیام توده، نهضت ملی، حرکت مردمی، اعتراض عمومی و امثال آن تعبیر می‌شود و در ادبیات سیاسی مدیریت جامعه، به دموکراسی، مردم‌سالاری و نظایر آن یاد می‌گردد.

از آن جایی که بسیج در دوران جنگ عراق علیه ایران نام و عنوان خود را تثبیت کرد، شرایط زمانی به بسیج مفهوم نظامی بخشید و کم کم آن را به نهادی نظامی- انتظامی تبدیل کرد، اما در دیدگاه امام خمینی (رحمة الله علیه) بسیج نهادی نظامی نبود بلکه مفهومی فراتر و گسترده‌تر از آن داشت و رنگ نظامی یکی از رنگ های آن بود که تحت تاثیر شرایط زمانی پررنگ‌تر گشت، وگرنه واژه بسیج با مفهوم مردم‌سالاری و حاکمیت مردم  بیشتر قرابت و همخوانی داشت. تأثیر منفی شرایط در محدود شدن این تعبیر به یک مفهوم نظامی موجب گشت تا این واژه که به واقع یک نظریه‌ی سیاسی- اجتماعی بود از مفهوم حقیقی خود دور شود ودر یک شاخه‌ی آن محدود گردد و کارایی خود را در حوزه‌ی واقعی خود از دست بدهد. با این وصف همه مردم، حزب الله، مستضعف و امثال آن بسیجی می‌باشند و بدیهی است که در این تفسیر، نهاد، شکل ظاهری افراد،پوشش خاص،وابستگی ونظائر آن نقشی ندارند چنان که در اطلاق لفظ مردم به افراد جامعه هیچ کدام از این تشخص‌ها لحاض نمی‌گردد . از این رهگذر تنها کسانی بیرون از دایره مفهومی عنوان یاده شده قرار می‌گیرند که ستمکاری، تجاوز به حقوق عامه، نادیده انگاشتن حق تصمیم گیری برای مردم و حاشیه‌ای تلقی کردن آنان را روش و مرام زندگی سیاسی خود قرار داده باشند و روحیه‌ی طغیانگری وفرعون منشی را در خود ایجاد کنند.

 مفهوم بسیج از دیدگاه امام خمینی(رحمة الله علیه)
«بسیج شجره‌ی طیبه و درخت تناور و پر ثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوت یقین و حدیث عشق می‌دهد.» «بسیج میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌ی پاک اسلامی است.»«بسیج الگویی برای تمامی مستضعفین جهان وملتهای مسلمان عالم است.» «بسیج ،مدرسه‌ی عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته های رفیع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده‌اند.» 2/9/1367
مفهوم بسیج در بیانات امام خامنه‌ای (حفظه الله تعالی)
ایشان مفهوم بسیج را مجموعه‌ی انسان هایی که نیروی خودشان را به میدان می‌آورند تا در جهاد عمومی کشور و ملتشان در جهت رسیدن به قله‌ها فعال باشند و با آن‌ها همکاری کنند و در کارشان سهیم باشند معرفی کرده، و شاخصه های بسیج را استقلال‌طلبی و شرکت در جهاد عمومی و شهیدان روز و حافظان استقلال و افتخارات و تضمین‌کننده آینده و امنیت کشور دانسته‌اند.
بسیج، یکی ازنیروهای مسلح نیست. بسیج، متن ملتی است که در مراکز نظامی، صنعتی، اجتماعی، دینی و آموزشی حضور دارد. این طور نیست که ما ارتش و سپاه داریم و یک نیروی مسلح دیگر هم به نام بسیج داریم. خیر، بسیج متن ملتی است که در سایه‌ی آموزش، سلاح به دست گرفته و در وقت نیاز کشور، همراه نیروهای مسلح، بیشترین و سنگین‌ترین بار را به دوش می گیرد، چنان که در جنگ دیده شد. البته، سازماندهی، نظم، ترتیب و ادب برخورد اسلامی، اساس قضیه است. 5/7/6813
بسیج یعنی امادگی: بسیج یعنی احساس تکلیف درهمه‌ی لحظات. بسیج یعنی حضور درهمه‌ی میدان‌هایی که ازانسان در آن‌ها کاری می‌طلبند. بین زن ومرد هم تفاوتی نیست. 14/7/7313
 بسیج یعنی متن ملت و همه احاد مومن و یک حقیقت گسترده درتمام زوایای جامعه. 8/9/7413
درحقیقت بسیج یک حرکت فرهنگی است. 8/9/7413
بسیج متن مردم است. 19/9/7413
معنای بسیج، این است که افرادی از جامعه آماده باشند و همت بگمارند و دامن بزنند برای این که کشور و ملتشان را به آن شخصیت و عزت و اعتلای لازم برسانند. 6/8/1375
بسیج یعنی مجموعه‌ای از پاک‌ترین، فداکارترین و آماده‌بکارترین جوانان کشور در راه اهداف عالی این ملت. 5/9/1376
بسیج در حقیقت، مظهر یک وحدت مقدس میان افراد ملت است. 5/9/1376
بسیج لزوما یک سازمان نظانی نیست، بسیج یعنی مردم. 2/9/1377
بسیج، یعنی نیروی کارآمد کشور برای همه ی میدان‌ها. 2/9/1377
بسیج، عبارت است از مجموعه‌ی عظیمی از انسان‌ها که در میدان خط، در میدان مجاهدت، در میدان تلاش -هرگونه تلاشی، آنجایی که به گذشت، و اغماض از استراحت و آسایش، به اخلاص در اقدام به عمل احتیاج دارد، پیش قدم است. 29/7/1379
بسیج یعنی به کارانداختن، جهت، سمت و سو دادن به همه‌ی نیروهای زنده و شاداب و بانشاط کشور در جهت اهداف والای جمهوری اسلامی. 8/9/1383
بسیج نماد حضور ملی، مقاومت ملی و آگاهی یک ملت است. آن هم آگاهی همراه با تحرک، معنویت و اخلاص. 2/6/1384
بسیج در واقع عبارت است ازهمه ی ملت. 2/6/84
من بسیج را به آن مجموعه که به شکل یک نمونه همه‌ی این کارها را در جمع خودش انجام می‌دهد معنا وترجمه می‌کنم. امتیاز بسیج بر دیگر مجموعه ها در اینجاست. 2/6/1384
بسیج یک فرهنگ است، بسیج یک ذهنیت برجسته و والا در جامعه‌ی ماست. 7/9/1384
روحیه بسیجی یک روحیه‌ای است که اگر در هر نقطه‌ای ودر هر قشری به وجود بیاید، در آنجا فعالیت و نشاط و حرکت و حیات را مضاعف و چند برابر می کند،این معنای بسیجی است.7/9/1389
بسیج یک تشکل دو یعدی است: یک دانشجویی با همان خصوصیات یک تشکل دانشجویی است. 31/2/1386
بسیج به معنای فرد یا مجموعه آماده‌ی برآوردن نیازهای انقلاب است، در هر زمان و از هر نوع.31/2/1386
بسیج عمومی یک ملت یعنی آمادگی و هوشیاری دائمی یک ملت. 9/8/1386
بسیج در واقع آن پوششی است،آن قالبی است که بهترین جوانان این کشور برای رسیدن به ارمان های بلند این ملت بزرگ، میتوانند در زیر  این  پوشش گرد هم بیابند وجمع بشوند. 5/9/1386
بسیج،یعنی کل نیروهای مؤمن و حزب اللهی کشور ما. 5/9/1369 (ص10)
بسیج مستضعفین که امام (ره) آن را بنیاد کرد، سر تا پا روح بود و جان بود.5/9/1386
بسیج یک موجود متدین و متشرع است. 5/9/1386
خصوصیت بسیج این است که متکی به آحاد مردم کشور است. 8/5/1372
بسیجی می تواند محور باشد و انسان‌هایی را به خود جذب کند و با سخن، اخلاق، رفتار، درس خواندن، کارکردن و احساس مسؤلیت و آگاهی سیاسی و اطلاعات دینی و معنوی خود مثل شمعی دل‌ها را روشن کند و دیگران را امیدوار به آینده و آماده‌ی به کار برای حضور در میدان‌ها قرار دهد. 21/8/1380
بسیج برای دفاع از کشور اسلامی و انقلاب اسلامی به وجود آمد. 2/9/1368
 

بسیجی از منظر مقام معظم رهبری کیست؟
بسیجی یعنی آن فرد از افراد ملت که در هنگام بروز حادثه، در صف جلو قرار دارد. این، معنای بسیجی است.8/5/1372
بسیجی یعنی این. یعنی همه‌ی وجودش وقف اسلام است. 30/8/1372
بسیجیان ما در شرایط سخت امامشان را تنها نگذاشتند. این مفهوم بسیجی و فرهنگ بسیج است.8/9/1374
هر وقت که کشور گره‌ای داشته باشد، آن سر انگشتی که در درجه اول باید آن گره را باز کند، نیروی عظیم بسیج مردمی است. 2/9/1377
بسیجی،یعنی دل با ایمان، مغز متفکر، دارای آمادگی برای همه ی میدان ها. 3/9/1378
همه‌ی انسان‌هایی  که در قبال مسئولیت عظیمی که بر دوش ملت ایران نهاده شده است، احساس وظیفه می کنند، بسیجی هستند. 3/9/1378
بسیج به معنی حضور و آمادگی در همان نقطه‌ای است که اسلام و قرآن و امام زمان (ارواحنا فداه) و این انقلاب مقدس به آن نیازمند است. 6/5/1379
بسیج یعنی پیشگام پیشقراول در همه‌ی میدان‌های مورد نیاز کشور و نظام اسلام. هرجا حضور شجاعانه و فداکارانه و مخلصانه ضرورت پیدا می کند، بسیج در خط مقدم قرار می‌گیرد. 6/5/1379
هر کس که این احساس مسئولیت و این احساس علاقه به اهداف را، همراه با اخلاص در وجود خود حس می‌کند، او بسیجی است.29/7/1379
بسیج، یعنی آماده شدن و در خدمت قرار گرفتن همه‌ی امکانات و نیروهای یک انسان، یا یک مجوعه  در جهت اهداف الهی این نظام. 18/7/1380
بسیج یعنی همه‌ی توان و نیرویی که انسان، می‌تواند  در این میدان در طبق اخلاص بگذارد و تقدیم کند، یعنی اقدام، آن هم اقدام مؤمنانه و خالصانه و با انگیزه. 21/8/1380
بسیج یعنی آمادگی مجموعه‌ای از انسان‌های با فکر در هر جامعه‌ای از جمله جامعه‌ی ما، سرشار و لبریز از آرمان‌ها و آرزوهای اجتماعی، که آرزوهای شخصی آنها چندان در خور توجه در این مقام نیست.18/3/1382
بسیج یعنی آمادگی برای اقدام، اقدام وسیع در برنامه‌ریزی کارها ی بزرگی که برای پیشرفت کشور و بقای انقلاب و نظام لازم است. 9/9/1382
بسیج یعنی آمادگی فعال‌ترین و خوش‌روحیه‌ترین نیروهای کشور برای حضور در میدان‌هایی که کشور بدان نیاز دارد. 8/9/1383
بسیج همچنین یعنی انسان با همتی که غیرت دینی و دانایی فکری و نیاز شناسی و ابتکار و جوشش ذهنی و خلاقیت دارد و وارد میدان می شود. 2/6/1384
فرهنگ بسیجی است که می تواند بر همه‌ی تحولات این کشور فائق بیاید و حرکت این کشور را تضمین کند. 7/9/1384
هر جا و در هر زمانی به شما نیاز هست، آنجا حاضر باشید؛ این می شود بسیجی.31/2/1386
بسیج یعنی، مجموعه‌ی بهترین عناصر یک کشور که همت ما، عشق ما، امید ما این است که این مجموعه فراگیر باشد، همه‌ی افراد این ملت بزرگ را در بر بگیرد. 5/9/1386
بسیجی یعنی آن فرد از ملت که در هنگام بروز حادثه، در صف جلو قرار دارد؛ این معنای بسیج است. 8/5/1372
بسیجی کسی است که برای ارزشهای اسلام،اهمیت قائل است و معتقد به خدا و خاضع و خاشع در مقابل پروردگار عالمیان است. 8/9/1374
بسیجی گل سرسبد خیل عظیم انقلاب و اسلام است.6/5/1379
بسیجی عدالت طلب است.5/3/1384
بهنرین و بزرگترین الگو برای بسیجیان مسلمان در همه عالم، علی ابن ابیطالب (علیه السلام) است.3/9/1373
من هم افتخار می کنم که یک بسیجی باشم. به عنوان یک بسیجی، هر جا که انقلاب به وجود من نیاز  داشته باشد، حاضرم خدمت کنم. 18/3/1368
ویژگی‌های یک بسیجی ازمنظر امام خمینی (ره):
جوان‌های ما به کرار از من خواستند که شما دعا کنید ما شهید بشویم، کسی که می‌گوید دعا کنید شهید بشویم دیگر نمی‌ترسند از این که آقای کارتر بفرستد این‌ها را به شهادت برسانند. 12/2/1359
ما شهادت را یک فوز عظیم می‌دانیم و ملت ما هم شهادت را به جان و دل قبول می‌کند، و از جنگ نخواهیم هراسید و مرد جنگ هستیم. 17/7/1359
امروز یکی از افتخارات بزرگ ملت ایران این است که در برابر بزرگترین نمایش قدرت و آرایش ناوهای جنگی آمریکا واروپا در خلیج فارس صف‌آرایی نمود. 29/4/1367
افرادی که در بسیج و سایر جاها برای خدا خدمت می‌کنند، همه در حال عبادت هستنند و بسیج یک امر بسیار مهم و خوب است. 25/1/1364
این جوان‌های ما از هر طایفه‌ای و از هر گروهی که هستند و در جبهه‌ها برای اسلام جنگ می‌کنند، این‌ها نور چشم‌های اسلام هستند، این‌ها کسانی هستند که اسلام و مسلمین به این‌ها باید ارج بگذراد، به این‌ها باید افتخار کند. 16/9/1359
بحمد الله مردم ما همه آگاه و مهیا هستند و شما می‌بینید این ارتشی‌ها، پاسدارها، بسیج و سایر نیرو‌ها در جبهه چه می‌کنند. آنها وقتی می‌خواهند به خط مقدم بروند، انگار که به حجله‌ی عروسی می‌روند؛ حتی صدر اسلام هم این چنین وضعی را کمتر به خود دیده است، و بعضی از افراد نمی‌توانند این همه از خود گذشتگی را بفهمند و کار های انجام شده را نادیده می‌گیرند. 21/7/1361
شما که برای اسلام به پا خواسته‌اید و جان و مال نثار می‌کنید، در صف شهدای کربلا هستید، چرا که پیرو مکتب آنانید. 4/8/1359
ما در راه اسلام، این هدف مقدس، از شهادت نور چشمانمان هراس نداریم و سند ما، پدران و مادران شهدای عزیزمان است که آن چنان با گشاده‌رویی و شجاعت معنوی از شهادت عزیزانشان استقبال می‌کنند که انسان را به یاد حضرت علی ابن الحسین، امام سجاد و عمه بزرگوارش زینب کبری، فرزند علی ابن ابیطالب سلام الله علیهم می اندازد. 9/12/1360