مقدمه

به اعتقاد برخی از دست اندرکاران طرح صالحین مهمترین مشکل در اجرای صحیح و بهینه این طرح در پایگاه های مقاومت بسیج ،‌ انگیزه نداشتن بسیجیان برای شرکت در برنامه های حلقه های تربیتی از یک سو و از سویی دیگر عدم انگیزه در برخی دست اندرکاران طرح ( اعم از فرمانده ،‌ مربی ،‌ سرگروه و ... ) می باشد. مشکلی که باعث ایجاد یأس و ناامیدی مجریان طرح در پایگاه شده و باعث حرکت آنها به سمت ارائه گزارش های صوری از اجرای طرح می گردد. به عنوان مثال مسؤول یکی از پایگاه های مقاومت بسیج در خصوص اجرای طرح صالحین می گفت: در پایگاه ما بیش از 120 بسیجی فعال ثبت نام کرده اند در حالی که هنگام فراخوانهای رسمی کمتر 15 نفر از ایشان در برنامه شرکت می نمایند. سپس این فرمانده نتیجه می گرفت جمع شدن 20 نفر از بسیجیان در حلقه های تربیتی طرح صاحین بیشتر شبیه به یک افسانه بوده و خواب و خیالی بیش نبوده و تحقق آن نیاز به معجزه الهی دارد!

به اعتقاد نگارنده، مهمترین مشکلی که در این پایگاه و یا پایگاه های مشابه وجود دارد،‌ عدم ارتباط نزدیک تربیتی و نبود انگیزه های لازم در بسیجیان برای حضور در برنامه های پایگاه و به تبع آن طرح صالحین می باشد. که با دقت در روش های ایجاد انگیزه های مذهبی و انقلابی در افراد می توان این مشکل را تا حد زیادی رفع نموده و به تحقق طرح در پایگاه ها کمک کرد.

تعاریف

انگیزه، حالات درونی فرد است که موجب تداوم رفتار تا رسیدن به هدف می‌شود. انگیزه ارتباط مستقیم و مثبت با رشد تربیتی افراد دارد.

به همین علت علاوه بر آنکه انگیزه وسیله‌ای برای رشد همه جانبه در نظر گرفته می‌‌شود، گاهی از آن به عنوان هدف نیز نام برده می‌شود، زیرا با افزایش انگیزه،افراد به حرکت درآمده و به تبع آن رشد تربیتی  نیز پدید می‌آید.

از آنجا که تفاوت ها و قابلیت های فردی به‌عنوان دو عامل اساسی در رشد تربیتی افراد ، کمتر تحت تأثیر مربی یا سرگروه واقع می‌شود، سعی بر آن است که با افزایش انگیزه متربیان حداکثر بهره‌وری از استعدادهای ایشان صورت گیرد. زیرا در حالت مساوی و برابری قابلیت های افراد، مشاهده شده است که رشد افراد با انگیزه چشمگیرتر از افرادی با انگیزه های معمولی بوده است. با وجود آنکه مربیان در تغییر قابلیت ها و تفاوتها نقش چندانی ندارند، ولی می‌توانند در بالا بردن انگیزه متربیان مفید واقع شوند.

انواع انگیزه

برای انگیزه به اعتبارات مختلف تقسیم بندی های متفاتی بیان شده است ،‌ که غالب آنها با یکدیگر همپوشانی دارند. اما در یک تقسیم بندی بسیار معروف و کاربردی انگیزه به دو نوع درونی و بیرونی قابل تقسیم است. انگیزش درونی به مواردی اطلاق می‌شودکه پاداش مورد انتظار فرد در قبال رفتاری معین ، یک منبع درونی است. یعنی فرد جهت رسیدن به تقویتهای درونی عمل ویژه‌ای را انجام می‌دهد، خواه این عوامل درونی باعوامل بیرونی همخوانی داشته باشند یا نداشته باشند و حتی موجب تنبیه فرد شوند. انگیزش درونی موجب می شود تا فرد برای رسیدن به یک حالت یا شرایط معین بیرونی رفتاری را انجام دهد. از انواع انگیزه های درونی می توان به 1- عمل به تکلیف الهی  2- رضایت خاطر  3- احساس رشد همه جانبه 4- ... اشاره کرد.

 
انگیزه‌های بیرونی به آن دسته از انگیزه‌ها گفته می‌شود که منبع و کانون اثر بخش آنها در محیط فرد قرار داشته و به عنوان یک عامل بیرونی فرد را ترغیب به انجام فعالیتی خاص می‌کند. پاداشهایی که فرد در قبال انجام فعالیتهای مبتنی بر این انگیزه‌ها دریافت‌ می‌دارد،پاداشهای بیرونی هستند. این پاداشها اغلب پاداشهایی ملموس و همگانی هستندفرد با پیش بینی و آگاهی از احتمال دریافت این پاداشها رفتارهای خود را سازمان می‌بخشد و بسته به شدت تمایلی که این پاداشها در وی ایجاد می‌کند فعالیت خود را تارسیدن به آن تداوم می‌بخشد. این پاداشها هر چند ممکن است مبنی بر نیازهای فردی  باشد، اما اغلب مبتنی بر نیازهای همگانی هستند. مثل 1- حقوق 2- افزایش حقوق3- تائید 4- محبت 5- احترام 6- نمره  7 - تشویق با تنبیه

جهت پی بردن به تفاوت میان انگیزه های درونی و بیرونی به دو مثال ذیل توجه کنید:

1- در دو پایگاه با شرایط کاملاً مساوی طرح صالحین در حال اجرا شدن می باشد. در یکی از این دو پایگاه هدف مسؤولین پایگاه از انجام طرح ،‌ ارائه گزارش به مسؤولین مافوق و به تبع استفاده از کمک هزینه ها ،‌ تجهیزات و احیاناً جوایز می باشد. در حالی که انگیزه مسؤولین پایگاه دیگر عمل به تکلیف الهی در راستای تقویت روحیه معنوی و ایجاد بصیرت در میان بسیجیان و آحاد جامعه است. در پایگاه اول آنچه باعث انجام کار شده انگیزه های بیرونی و در پایگاه دوم انگیزه افراد ،‌ درونی است.

2- دو نفر بسیجی با شرایط و قابلیت های مشابه به عضویت پایگاه مقاومت محله خود درآمده اند. انگیزه بسیجی اول ،‌ احساس رشد همه جانبه ای است که با شرکت در برنامه های مسجد حاصل می شود. اما انگیزه نفر دوم اخذ تشویقی کسر خدمت سربازی و اخذ سهمیه حضور در دانشگاه است. بدیهی است انگیزه بسیجی اول درونی و انگیزه بسیجی دوم بیرونی است.

بررسی اثربخشی انگیزه های درونی و بیرونی

گفته می‌شود انگیزه‌های درونی عمدتا کارایی و تاثیرات عمیقتری در طول زندگی فرد خواهند داشت و به عنوان ذخایری پر انرژی به شمارمی‌روند که پایداری بالاتری داشته و عملکرد فرد را در حیطه‌های گسترده‌ای تحت تاثیرقرار می‌دهند. بر این اساس وجود یک انگیزه درونی تاثیرات خود را را در جنبه‌های مختلفی از زندگی فرد نمایان می‌سازد، بنابراین از اهمیت و نقش فزاینده‌ای برخورداراست.

آنچه که در بسیجیان بیشتر موجب رفتار خود‌جوش می‌شود، انگیزه های درونی است. لذا هدف عمده فعالیت‌های تربیتی مربی یا سرگروه این است که مخاطبین را به تدریج از انگیزه‌های بیرونی به سمت انگیزه‌های درونی هدایت نماید.

تفاوت اساسی افراد دارای انگیزه درونی با افراد دارای انگیزه بیرونی این است که افراد با انگیزه درونی احساس کفایت بیشتری در خود می کنند و کمتر به دیگران اجازه می‌دهند که محرک رفتارشان شوند. این گروه از بسیجیان، خود تعیین کننده رفتارها هستند و به خاطر کفایتی که در خود احساس می‌کنند، باور دارند که می‌توانند با رفتارشان بر محیط خود تاثیر بگذارد.

این گروه از بسیجیان با انگیزه درون‌گرا، تصورشان این است که موفقیت و عدم موفقیت در رشد تربیتی شان به خاطر نحوه رفتار صحیح یا غلط خودشان است و کمتر به رفتار دیگران در این راه اهمیت می دهند.

اما برخلاف آنها، بسیجیان باانگیزه برون‌گرا، احساس بی‌کفایتی یا کفایت کم داشته و همواره تصور می‌کنند که موفقیت آنها تحت تأثیر عوامل محیطی نظیر:

1- بودجه و امکانات مادی پایگاه های بسیج

2- میزان اهمیت فعالیت ها برای رده های مافوق و اهتمام مسؤولین به فعالیت های پایگاهی

3- توقع مادی داشتن در برنامه های بسیج

4- عدم دخالت اطراف تعامل (امام جماعت ،‌ هیأت امناء ، نمازگزاران و ... )‌در برنامه های بسیج

5- ...

این گروه از بسیجیان حتی اگر تلاشهایی هم بکنند، باز هم موفقیت چندانی نخواهند داشت. چرا که اندک تلاش آنها به خاطر همان انگیزه‌های بیرونی، همچون اخذ امکانات بیشتر ، یا تشویق یا عدم مؤاخذه مقامات ما فوق خواهد بود. اینان در صورت کسب موفقیت اندک هم آن را مقطعی می دانند و نه یک پیشرفت دائمی و مؤثر.

این بسیجیان و یا دست اندرکاران پایگاه حتی اگر نیم‌نگاهی به موفقیت داشته باشند، آنقدر آن را صعب‌الوصول می‌دانند که دست به عمل نمی‌زنند، در نتیجه هرگز طعم موفقیت را نخواهند چشید.

معایب و مزایای کاربرد انگیزه‌های بیرونی

اثر بخشی سیستم انگیزشی بیرونی وابسته به اصولی از جمله توجه به تفاوتهای فردی، انتخاب نوع مشوق ، طول زمانی ارائه مشوق و میزان تلاش برای رسیدن به هدف و ... می باشد بدین لحاظ کاربرد انگیزش بیرونی زمانی معنی پیدا خواهد کرد که مطابق با اصول دقیق و صحیح طراحی و اجرا شود. در این صورت و با رعایت این جوانب نتایج سریع وکارآمد این سیستم بسیار قابل توجه خواهد بود.

از سوی دیگراستفاده از این برنامه‌ها از آنجا که با مسائل و هزینه‌های اقتصادی پیوند می‌خوردچندان مقرون به صرفه نخواهد بود و قابل توجه ‌تر اینکه احتمال کاهش عملکرد بعد ازقطع مشوقهای بیرونی بسیار بالا خواهد بود. بر این اساس رفتار مورد نظر تا زمانی ادامه پیدا خواهد کرد که مشوق بیرونی همچنان وجود دارد و جالب تر اینکه در برخی اوقات حفظ همان سطح اولیه مشوق بیرونی کاهش عملکرد را نیز موجب خواهد شد.

از طرفی تداوم و تکراری بودن پاداش بیرونی ارزش آن را به عنوان محرکی که سیستم انگیزشی فرد را راه اندازی می‌کند، کاهش خواهد داد. بنابراین استفاده از روال افزایشی در استفاده از این مشوقها اهمیت بسزایی پیدا می‌کند. از سوی دیگر استفاده کلان از این سیستم بویژه در سنین پایین سبب شکل گیری و عادت به سیستم انگیزشی بیرونی خواهد شد. به این صورت که افراد یاد خواهند گرفت همواره با مشوقهای بیرونی فعالیت کنند و کمتر ازانگیزش درونی که سیستمی پایا و مقاوم است استفاده خواهند کرد.