2-2-6- معیاردوم: بخشبندی بر اساس معرفت و شناخت مخاطب
این شاخص بعد معرفتی و شناختی مخاطب از مقوله فرهنگی را در نظر میگیرد. این الگو دارای بخشبندی کلی و فراگیر بوده و برای برنامه‌ریزی فرهنگی در سایر موضوعات کاربردی است. در خصوص موضوع نماز این الگو برای دسته‌بندی مخاطبان نوع معرفت و شناخت آنان از موضوع نماز و ابعاد آن را در نظر می‌گیرد.

شکل 3 نمای کلی این دسته‌بندی را نشان می‌دهد.

حال به تبیین این بخش‌بندی در خصوص مخاطبان تربیتی نماز می‌پردازیم:
جامعه فاضله: تعریف مدینه فاضله عبارت است از «مدینه‌ای که فضایل انسانی در آن شیوع دارد و حکمرانان در آن جامعه جزء برای رفع نیازهای مردم به چیز دیگری نمی‌اندیشند.» (جوادی آملی،28:1388) در واقع افرادی در مدینه فاضله قرار می‌گیرند که شناخت و معرفت لازم و درست را نسبت به مسئله نماز و ابعاد آن و موضوعات مرتبط با آن نظیر مسجد، زکات، صبر و ... را دارا هستند و در عمل بر اساس شناخت صحیح خود عمل می‌کنند. با توجه به این که هدف مطلوب از برنامه‌ریزی فرهنگی در خصوص نماز رسیدن به چنین نقطه‌ای است، لذا رویکرد لازم برای این بخش حفظ وضع موجود‌ و عمق بخشیدن به آن است.

جامعه غیرفاضله(فاسده): جامعه غیرفاضله در مقابل جامعه فاضله قرار دارد. در این بخش افراد به درستی اقامه نماز ندارند. این عدم رعایت دلایل مختلفی دارد که در تقسیم‌بندی جامعه غیر فاضله نمود پیدا می‌کند. با توجه به این که جامعه غیر فاضله یا فاسده مطلوب نیست، لذا برنامه‌ریزی در این بخش حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب خواهد بود.

 مدینه جاهله‌: «عده ای از مردم‌اند که در مکانی اجتماع کرده و از استعمال قوه ناطقه تهی‌اند، از همین رو سعادت حقیقی را نشناخته و در پی آن نیستند.» (جوادی آملی،1388: 29) این افراد شناخت و معرفت لازم را نسبت به ابعاد نماز از چیستی، چرایی و چگونگی گرفته تا آثار و نتایج آن ندارند. «اینکه انسان بخواهد درست نماز بخواند‌، بدون اینکه مسائل نماز را بداند امکان ندارد. پس براى اینکه انسان براى خواندن نماز آماده شود، یعنى بتواند نماز را صحیح بخواند، واجب است مسائل نماز را یاد بگیرد. اختصاص به نماز و روزه و این گونه تکالیف ندارد، هر وظیفه‌اى از وظایف اسلامى که نیازمند به علم باشد‌، همان علم برایش واجب ‌مى‌شود به عنوان یک واجب نفسى تهیوى‌، یعنى واجبى که ما را آماده مى‌کند براى واجب دیگر.» (مطهری،1373: 32) لذا آموزش دینی فرد و آشنا کردن او با دستورات و احکام اسلام ضروری و لازم است. هم چنین پاسخگویی به شبهات با زبانی ساده، جذاب و قابل فهم برای مخاطب نیز باید در نظر گرفته شود.
شبهاتی مثل این که خدا مگر به عبادت ما نیاز دارد، انسان هر طور که خواست و هر وقت که خواست با خدا مناجات می‌کند و نیازی نیست که حتما به شکل نماز باشد، انسان باید دلش پاک باشد، خدا از حق خودش که نمازنخواندن است می گذرد اما از حق مردم نه و .... از جمله سوالات این دسته است.

 مدینه فاسقه: « آنان از قوه ناطقه و تفکر بهره مندند و سعادت واقعی را شناخته اند؛ اما در مقام عمل ، بدان پای بند نبوده و برای نیل به سعادت خویش نمی‌کوشند.» (جوادی آملی،1388: 29) این گروه کسانی هستند که اگرچه مثل گروه قبل نسبت به نماز پایبند نیستند، اما این گروه از باب نظری و بیان حقایق و دستورات دین حجت بر آنها تمام شده و از این نظر عذر و بهانه‌ای نخواهند داشت. البته ممکن است این عدم پایبندی به صورت موقتی بوده و فرد گاهی اوقات دچار غفلت شده و در انجام نماز کوتاهی کند.

 مدینه مبدله: «عده‌ای از افراد هستند که در اجتماع سالم و مطلوبی زندگی کرده و به تدریج از سلامت و فضیلت فاصله گرفته‌اند؛ جامعه‌ای که مردم آن مسیر انحطاط را پیموده و به پستی گرائیده و فضایل را جایگزین رذایل ساخته‌اند.» (جوادی آملی،1388: 29) این افراد کسانی هستند که روزگاری اهل نماز و عبادت بودند اما بعد از مدتی به دلایل مختلف تارک الصلاه شدند. از جمله دلایل می‌توان به کتب ضاله، ماهواره‌ها، حوادث و امتحان‌های الهی از جمله فوت نزدیکان اشاره کرد که فرد چون از ایمان قوی برخوردار نبوده دچار لغزش شده است.

 مدینه ضاله: «افراد تشکیل دهنده آن شناخت درستی از حق و باطل و سعادت و شقاوت ندارند و گرفتار حکومت باطلی ‌اند که حقایق را به درستی به آنان معرفی نمی‌کند؛ یا این که بر اثر نقصان فکری‌، رذایل را فضایل پنداشته و قوانینی را بر مبنای آن تدوین و بدان عمل می‌کنند.» (جوادی آملی،1388: 30) مخاطبان این بخش از بازار دچار گمراهی شده‌اند و اطلاعات نادرست و بر خلاف واقع به آنان عرضه شده است. در دنیای امروز جنگ‌های نرم و تهاجم‌های فرهنگی هر روز بر ضد ارزش‌های الهی و دینی در حال گسترش و افزایش است. دور از واقعیت نیست که رسانه‌ها و شبکه‌های ماهواره‌ای غرب را حاکمان باطل و شیطانی افکار و اذهان افراد گمراه و ضاله معرفی کنیم. عاملان ایجاد انحراف دست نشانده غرب نه تنها تصویری نادرست، بلکه مخرب و منحرف از دین برای مخاطبان خود به تصویر کشیده و آنان را از کمال انسانی خود دور می‌کنند. سایت‌های مروج بی‌دینی، دوستان و آشنایانی که نه تنها خود مقید به احکام اسلامی نیستند، بلکه آنان را نیز تحت تاثیر خود قرار داده‌اند از دیگر عوامل ایجاد ضلالت و انحراف است.
برای هر بخش و دسته متناسب با شرایط و وضعیت آن می‌بایست هدف‌گذاری صورت گیرد. هدف هر دسته به نوعی پاسخی برای مشکل و مسئله آن دسته است. در مدینه جاهله چون مخاطب علم و معرفت کافی نسبت به موضوع ندارد، قبل از دعوت او به انجام کار نیک و دوری از کار زشت باید خوبی و بدی کار را درک کند. به عبارت دیگر قبل از امر به معروف و نهی از منکر ، باید او را آموزش داد. قبل از این که مخاطب را به خاطر نماز نخواندن بازخواست کرد باید آثار نماز و نقش آن در دین و لزوم توجه به آن را برای وی تشریح کرد. اما این معرفت و علم نسبی در مدینه فاسقه وجود دارد، اما فرد به علل مختلف در انجام واجبات کوتاهی کرده و از آن غافل می‌شود. لذا ارشاد فرد به انجام آنچه که به آن اعتقاد دارد، هدف در مدینه فاسقه خواهد بود. هدف اصلی در مدینه مبدله بازگرداندن فرد به مسیر درست قبلی است که آن را می توان به دو بخش تقسیم کرد. اول این که علت اصلی سرباز زدن و منحرف شدن فرد از آنچه که قبلا به آن عمل می‌کرده شناخته شود و پاسخ لازم برای او ارائه شود. دوم این که برای فرد عواقب نافرمانی وسرکشی از امر خداوند بعد از اطاعت و عبادت الهی تشریح شود و هشدار جدی در خصوص کار وی به او داده شود. چرا که مدینه سوم جایگاه بسیار خطرناکی دارند و کسی که بعد از چشیدن نعمت هدایت و اطاعت طغیان بورزد و نافرمانی کند باید منتظر عذاب الهی باشد. با توجه به این که در مدینه ضاله نه تنها شناخت و معرفت صحیح وجود ندارد، بلکه افکار و عقاید باطل به فرد عرضه شده است، لذا دو هدف اصلی باید دنبال شود. اول مبارزه با عوامل انحراف و از بین بردن شناخت اشتباه و باطلی که فرد آن را قبول کرده و دوم ارائه تعالیم صحیح اسلامی و اصلاح نگرش او نسبت به دین و موضوع نماز. شکل 4 خلاصه هدف گذاری برای هر بخش را نشان می دهد.

3-6- روش های مناسب در هر بخش (مرحله 4)
در مرحله چهارم می‌بایست روش‌های تربیتی مناسب برای رسیدن به اهداف در هر بخش شناسایی شوند. انتخاب روش‌‌های مناسب برای رسیدن به اهداف، همواره قطعی و جزمی نبوده و بستگی به عوامل بسیاری از جمله شرایط مخاطب، زمان و مکان، ویژگی‌های مربی و ... دارد. با این وجود سعی شده است روش‌های برجسته و غالب برای رسیدن به اهداف هر بخش احصا شود. هدف این نوشتار بررسی کامل این روش ها نیست، اما اجمالا برای تکمیل بحث اشاره‌ای به روش‌های تربیتی الگوی معیار دوم می‌شود.

روش‌های مدینه جاهله:
از بهترین روش هایی که برای مدینه جاهله قابل استفاده است روش های محبت، قصه و داستان، تشبیه و تمثیل و پرسش و استفهام است. استفاده از پرسش و استفهام برای آگاه کردن مخاطب به جهلش و آماده کردن شرایط برای آموزش است. با توجه به جهل مخاطب بهتر از با محبت و گشاده رویی مسئله را برای او تبیین کرد تا دلزدگی به وجود نیاید. «روش محبت بیشترین تناسب را با فطرت آدمی و سرشت انسانی دارد.» (دلشاد تهرانی، 1378: 347) استفاده از قصه و داستان و تشبیه و پرسش و استفهام به منظور عمق بخشیدن به معرفت و درک اوست.

روش‌های مدینه فاسقه:
در مدینه فاسقه مخاطب دانش و معرفت لازم را دارد، اما گاهی اوقات پایبندی خود را به آنچه می داند از دست می دهد. متناسب با شرایط مخاطب می توان از تذکر، موعظه و نصیحت، تبشیر و انذار و یا تنبیه و تشویق استفاده کرد. « آنچه انسان را از ظلمت وغفلت نجات می بخشد تذکر است. »(دلشاد تهرانی،1378: 354) «در روش تذکر یاد مرگ جایگاهی اساسی در تربیت دارد، زیرا غفلت آدمی از مرگ و معاد، خود بزرگترین عامل عصیان است . » (دلشاد تهرانی، 1378: 361) معرفی الگوها گامی موثر در تقویت عمل به احکام دین است. «البته هرچه نمونه ارائه شده از کمال بیشتر و جاذبه قراگیرتری بهره مند باشد روش الگویی روشی مطلوبتر و از کارایی بیشتر برخوردار است. » (دلشاد تهرانی، 1378: 331) «البته روش الگویی در تربیت روشی فراگیر است و انسان در مراحل مختلف زندگی خود به الگو نیاز دارد و همانند سازی و درس آموزی در زمینه های گوناگون از نخستین دوران کودکی آغاز می شود و انسان به روش الگویی رشد می کند.» (دلشاد تهرانی، 1378: 333) «گفته اند موعظه یادآوری قلب است نسبت به خوبی ها در آنچه موجب رقت قلب می شود. ... این روش راهی است در زدودن قساوت از دل و فراهم کردن زمینه لطافت آن در جهت دوری از زشتی و پلیدی و گرایش به زیبایی و نیکی موعظه عامل بازدارنده از طغیان شهوات و موجب تسکین هوای نفسانی است و از این رو بستر مناسب احیای دل آدمی است.» (دلشاد تهرانی، 1378: 384)

روش‌های مدینه مبدله:
در مدینه مبدله چون عمل و پایندی قبلا وجود داشته و الان کاملا از بین رفته است، دشواری کار دوچندان است. پرسش و استفهام در این بخش به منظور یافتن علت تبدیل مخاطب است. استفاده از روش‌های عبرت و انذار و معرفی نمونه‌های ناپسند برای هشدار و اخطار به سرانجام سرپیچی مخاطب از امر الهی است. استفاده از روش توبه برای ایجاد انگیزه برای بازگشت به مسیر حق و توبه از مسیر اشتباه قبلی است.

روش‌های مدینه جاهله:
وجه شبهات مدینه ضاله و جاهله در عدم وجود معرفت و درک صحیح است. اما در مدینه ضاله یک نظام فکری مبتنی بر باطل شکل گرفته است که در مدینه جاهله وجود ندارد. لذا در این مدینه مربی دو مرحله‌ی تربیتی پیش رو دارد: 1. بر هم زدن و از بین بردن تصورات قبلی از طریق نشان دادن باطل بودن و اشتباه بودن نظام فکری او 2. بنا کردن و جایگزین کردن نظام معرفتی و فکری مبتنی بر دین و ارزش های اسلامی. سوال و طرح پرسش‌های کلیدی به منظور نشان دادن اشتباه بودن آنچه که مخاطب می‌پندارد و بیان تناقض و تضادهای فکری او موجب از بین رفتن اعتقادات قبلی شده و زمینه را برای پذیرش حقایق فراهم می سازد.
 

شکل 6. روش های تربیتی مناسب برای هر جامعه

1- جمع‌بندی و ارائه پیشنهادات
در این نوشتار سعی شد با تکیه بر تعالیم دینی دو الگوی تربیتی نماز بر اساس بخش‌بندی مخاطب ارائه شده و هدف‌گذاری مناسب برای بخش‌ها و نیز برخی از روش‌های مناسب برای رسیدن به اهداف ارائه شود. الگوها و برنامه‌های تربیتی زمانی موثر خواهند بود که به صورت همه جانبه توسط نهادهای مختلف فرهنگ ساز پیگیری شوند. پیشنهادی که در این نوشتار برای موثر بودن برنامه‌های تربیتی ارائه می‌شود، مبتنی بر سه نهاد خانواده، مدرسه و مسجد است. معمولا خانواده‌های عادی از نگاه سطح معارف دینی از لحاظ سطح آشنایی با معارف دینی عمیق نبوده و معمولا از توان کمی برای پاسخگویی به شبهات و سوالات دینی فرزندان خود دارند، در حالی که در مساجدی که تحت نظر روحانیون مسلط به دین و معارف اسلامی هستند، این توانایی بیشتر است. مدرسه نیز متناسب با فضای آموزشی و فضای کلاس و درس قابلیت عمق بخشیدن به معارف را ندارد. ضمن این که در مسجد با استفاده از مجالس ذکر و دعا و سخنرانی‌های دینی و جلسات پرسش و پاسخ جذابیت و فضای معنوی دو چندان است.
لذا مسجد و روحانیون باید محوریت اصلی برای جذب مخاطب به مسجد و نماز را به عهد بگیرند. مدرسه و خانواده دو نهادی خواهند بود که با پشتیبانی مسجد وظیفه خود را انجام می دهند. فعالیت های مسجد شامل دو بعد زیر خواهد بود:
1. بعد مستقیم: در بعد مستقیم خود مسجد با برگزاری جلسات و برنامه‌های مختلف سعی در جذب مخاطب و پاسخگویی به نیاز های معنوی و سوالات و شبهات او می‌کند.
2. بعدغیرمستقیم: در بعد غیر مستقیم مسجد محور اصلی تامین محتوا در خصوص معارف دینی و روش‌های تربیتی اسلامی برای دو ضلع دیگر یعنی خانواده و مدرسه را دارد.
2.1. نقش مسجد در پشتیبانی خانواده‌ها: نقش خانواده‌ها در تربیت نقش غیر قابل حذف بوده و نمی‌توان چیز دیگری را جایگزین آن کرد. وظیفه اصلی تربیت در خانواده بر دوش پدر و مادر است. اما عدم اطلاع کافی برخی از خانواده‌ها از روش تربیتی اسلامی مشکلاتی را برای آنان پدید می‌آورد. آموزش روش‌های تربیت دینی و نحوه مواجهه والدین با مسائل تربیتی می‌تواند از طریق منبرها و سخنرانی‌ها و یا کانون‌های مشاوره تربیتی در مساجد صورت گیرد.
2.2. نقش مساجد در پشتیبانی مدارس: حضور روحانیون عالم به مسائل تربیتی که می‌توانند متناسب با فهم و شرایط سنی دانش آموزان برنامه‌ها را اجرا کنند، در مدارس لازم و ضروری است. محوریت تعلیم و تربیت اسلامی در مدارس می‌تواند توسط مساجد انجام شود. به این شکل که مسئولیت تربیتی دینی چند مدرسه به نزدیک ترین مسجد واگذار شده و مساجد نیز با بهره گیری از روحانیون متخصص در امر تربیت هم به طور مستقیم در امر تربیتی شرکت کنند و هم پشتیبانی دانشی و معرفتی از اولیای مدرسه را به عهده بگیرند.
بنابراین می توان با برنامه‌ریزی جامع و آگاهی بخشی به خانواده ها و مدارس و تعلیم الگوهای تربیتی برای آنان در راستای ترویج فرهنگ اسلامی از جمله فرهنگ نماز و نمازخوانی گام برداشت.

منابع
قرآن کریم.
جوادی آملی، عبدالله(1388)،جامعه در قرآن(تفسیرموضوعی قرآن کریم ج17)، انتشارات اسراء، چاپ دوم.
خمینی، سید روح الله، صحیفه امام خمینی، نسخه نرم افزاری.
دلشاد تهرانی، مصطفی(1378)، ماه مهرپرور- تربیت در نهج البلاغه، انتشارات خانه اندیشه جوان، چاپ اول .
رى‏شهرى ، محمّد محمّدى، میزان الحکمه، نسخه نرم افزاری.
قرائتی، محسن (1385) تفسیر نماز ، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ، چاپ دهم.
کاتلر، فیلیپ(1389)،اصول بازاریابی، ترجمه بهمن فروزنده، آموخته، چاپ دهم.
مطهری، مرتضی(1385 )، آزادی معنویی ، انتشارت صدرا، چاپ سی و چهارم.
مطهری، مرتضی(1373 )، تعلیم و تربیت در اسلام ، انتشارت صدرا، چاپ بیست و سوم.