عدم وجود طرحی جامع و هدفمند یکی از مسائل تربیتی است. برای تدوین طرح تربیتی باید شرایط و وضعیت مخاطب سنجیده شده و فاصله آن تا وضعیت مطلوب در نظر گرفته شود. لذا یکی از موضوعات مهمی که در فعالیت‌های تربیتی باید به دقت مورد توجه واقع شود، شناخت مخاطب و مسئله اوست.

در مواجهه با افراد، شناخت وضعیت موجود او و ایجاد آگاهی و درک درست از مسئله فرد برای مربیان تربیتی ضروری است. بنابراین اگر چه هدف غایی و نهایی تربیت یکسان است، اما هر کس در مسیر تکامل انسانی خود در سطح و مرحله‌ای است که می‌بایست متناسب با آن اقدام شود. در خصوص اقدامات تربیتی برای جلب افراد به موضوع نماز و مسجد این موضوع نیز باید مد نظر قرار گیرد. یعنی برنامه‌های تربیتی باید متناسب با نیاز مخاطب باشد.
در این نوشتار ایده اصلی موضوع بخش‌بندی و دسته‌بندی در برنامه‌ریزی فرهنگی است که از تکنیک‌های رشته مدیریت بازاریابی گرفته شده است. در بخش بندی بازار، مدیران بازاریابی سعی می‌کنند مشتریان خود را به دسته‌ها و بخش‌های همگون و متشابهی تقسیم کرده و متناسب با نیاز هر بخش برای محصول مورد نیاز را ارائه کنند. این بخش بندی اساسا به این علت است که «خریداران دارای خواسته‌ها و نیاز‌های متفاوتی هستند.» این تقسیم‌بندی و بخش‌بندی بازار می‌تواند بر اساس عوامل متفاوتی باشد. در بخش‌بندی مخاطبان تربیتی نماز آنان به دسته‌ها و بخش‌های مشابه و همگونی تقسیم شده و برای هر بخش هدف گذاری لازم صورت می‌گیرد. مهم‌ترین هدف از بخش‌بندی مخاطب در برنامه‌ریزی فرهنگی نماز و مسجد عبارت است از:

أ‌. امکان انجام برنامه‌ریزی منسجم و هدفمند متناسب با مسئله مخاطب
ب‌. دسته‌بندی مخاطبان برای افزایش ارائه محتوا و برنامه¬ای اثربخش و موثر در بهبود رفتار دینی فرد
ت‌. جلوگیری از دل¬زدگی و خستگی مخاطب از شنیدن یا خواندن محتوایی که نیاز او نیست
ث‌. افزایش بازدهی فعالیت¬های فرهنگی به منظور ترویج و گسترش فرهنگ نماز و مسجد
ج‌. جلوگیری از هدروی زمان و منابع موجود

1- الگوی تربیتی بر اساس بخش‌بندی مخاطب
منظور از مخاطبان تربیتی نماز، افرادی هستند که مورد نظر مربیان تربیتی به منظور نهادینه شدن فرهنگ نماز و مسجد هستند. این افراد قشر وسیعی را شامل می‌شوند، از کودکان خردسال گرفته تا دانش آموزان و دانشجویان و .... . در این نوشتار الگوی تربیتی شامل چهار مرحله برای تربیت مخاطبان به منظور نهادینه شدن فرهنگ نماز و نمازخوانی در آنان پیشنهاد می شود. اساس این الگو بر دسته‌بندی و بخش‌بندی مخاطب و نیازشناسی او استوار است. این الگو شامل مراحل زیر است: (شکل 1)
1. شناسایی معیارهای بخش بندی
2. معرفی بخش‌ها و ویژگی‌های آنها
3. هدف‌گذاری برای بخش‌ها
4. روش‌های مناسب برای هر بخش

در ادامه قسمت‌ها و مراحل این الگو مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1-6- شناسایی معیارهای بخش بندی(مرحله 1)
تعین معیار و شاخص نخستین گام در بخش‌بندی و دسته‌بندی مخاطبان است. بدون شک بهترین معیار و شاخص آن معیاری است که از جانب شرع و دین توصیه به آن شده باشد. در این نوشتار سعی شده است دو معیار اسلامی و دینی شناسایی و تبیین شده و مخاطبان بر اساس آن بخش‌بندی شوند. این دو معیار عبارت است از:
أ‌. بخش بندی بر اساس گروه های سنی مخاطب
ب‌. بخش بندی بر اساس معرفت و شناخت مخاطب
2-6- معرفی بخش‌ها و ویژگی‌های آنها و هدف گذاری برای بخش‌ها (مراحل 2و3 )
در این مرحله، تحلیلی از معیارهای شناسایی شده ارائه می‌شود و سپس بر اساس آنها، بخش‌بندی روشنی از مخاطب ارائه شده و سپس ویژگی‌ها و شاخصه‌های هر بخش بیان می شود.
1-2-6- معیار اول: بخش بندی مخاطب بر اساس گروه های سنی مخاطب
در این قسمت از دو دسته از روایات و احادیث حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام استفاده شده است. دسته اول یک طرح کلی و کلان تربیتی را معرفی می کنند. دسته دوم طرح و الگوی تربیتی در خصوص نماز را تبیین می کنند.

بررسی روایات دسته اول و تحلیل آنها
1. امام صادق علیه السلام: فرزندت را تا هفت سالگی بگذار بازی کند، بعد از آن، هفت سال او را ادب [و دانش ]آموز وهفت سال او را همراه خود کن؛ اگر درست شد که شده‌، وگر نه خیری در او نیست. ( میزان الحکمه ج1، ح414)
2. امام صادق علیه السلام: فرزند خود را تا شش سالگی آزاد بگذار، سپس شش سال او را سواد وادب آموز. بعد از آن، هفت سال او را با خود داشته باش وآداب خودت را به او بیاموز. اگر تربیت پذیر بود واصلاح شد که شده ، وگرنه او را به حال خودش وا گذار. (میزان الحکمه ج1، ح416)
3. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله : فرزند، هفت سال آقاست، هفت سال بنده وهفت سال وزیر. اگر تا 21 سالگی اخلاق ورفتارش را پسندیدی [که خوب] وگرنه به حال خود رهایش کن که تو در پیشگاه خداوند متعال معذورى. (میزان الحکمه ج1، ح412)
4. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله : فرزند هفت سال سرور است، هفت سال نوکر وهفت سال وزیر ودستیار. اگر در بیست ویک سالگی از کمک کار بودن او راضی بودی که خوب وگر نه بر شانه او بزن (به حال خود رهایش کن) که تو درباره او نزد خداوند معذورى. (میران الحکمه ج13، ح22726)
در این احادیث برنامه کلان تربیتی در سه مرحله انجام می شود:
الف. هفت سال اول(سید). در این دوران به خاطر شرایط سنی و نبودن تکلیف بر وی، کودک از آزادی عمل بیشتری برخودار است و می‌بایست در این دوران اجازه بازی و سرگرمی‌هایی که خاص و ضرورت این دوره است به او داده شود. البته ایجاد مقدمات تربیتی متناسب با درک کودک و نیز مواظبت از انحرافات و مسائل خاص این دوران ضروری است.
ب. هفت سال دوم(عبد). در این مرحله سطح درک و فهم کودک افزایش یافته و ظرفیت لازم برای درک بایدها و نبایدهای دینی و عرفی را پیدا می‌کند. قدرت تحصیل علم و دانش نیز از این دوره در اوج شکوفایی قرار می‌گیرد. هم چنین با توجه به این که این دوران با به سن تکلیف رسیدن نزدیکی زیادی دارد، دوره دوم زمانی است که می‌بایست فرزند احکام و دستورات لازم دینی را فرا گیرد. با توجه به این که این دوران زمانی است که والدین می‌توانند بیشترین اثر تربیتی را داشته باشند لذا لازم است نسبت به آن توجه خاصی داشته باشند. هر گونه الگوبرداری فرزند از رفتارهای نادرست اثرات جبران ناپذیری را خواهد داشت.
ج. هفت سال سوم(وزیر). سومین مرحله تربیتی را می‌توان مرحله تمرین عملی و عینی مرحله قبل دانست. به این معنی که در این مرحله فرزند خانواده به استفاده از آموخته‌های تربیتی و معرفتی خود در مرحله قبل پرداخته و سعی در ارتقای معنوی خود می‌کند.
تشبیهی که می‌توان از این سه مرحله کلان تربیتی آورد همانند دانه‌ای است که در دل زمین قرار می‌گیرد. تا زمانی که این دانه در دل زمین قرار گرفته به مراقبت زیادی نیاز ندارد. تنها رسیدن آب و مواد غذایی برای رشد او کافی است. البته فضا‌سازی و تهیه مقدمات رشد او لازم و ضروری است. این دوره همانند مرحله اول است که کودک آزادی بیشتری دارد. اما زمانی که دانه سر از زمین بیرون می‌آورد در معرض خطرات و آسیب‌های فراوان زیادی است و این امر مراقبت‌های بیشتری را نیز می‌طلبد. هرس کردن، مبارزه با آفات و توجه ویژه به درخت جوان از بایدهای مرحله دوم است. در مرحله سوم درخت بارور شده و ثمر و میوه آن زحمت و رنج چنیدین ساله باغبان را برای او شیرین و دل¬چسب می‌کند. هر چقدر دقت و توجه باغبان در مراحل قبل بیشتر و دقیق تر بوده باشد در این مرحله به محصول بیشتر و بهتری خواهد رسید.
در این روایات برنامه کلی تربیتی با توجه به سن فرد بیان شده است. اما با توجه به این طرح کلی و برخی روایات که به آن ها اشاره می‌شود، می‌توان طرح تربیتی نماز را ارائه کرد.

أ‌. بررسی روایات دسته دوم و تحلیل آنها
همان طور که ذکر شد هفت سال دوم زمان پیگیری جدی و با برنامه موضوعات تربیتی است. در احادیث شروع بحث نماز نیز از ابتدای این مرحله یعنی در ده سالگی معرفی شده است.
1- پیامبر خدا صلی الله علیه وآله : فرزندان خود را در هفت سالگی نماز بیاموزید، وچون ده ساله شدند آنها را بر ترک نماز تنبیه کنید، وبسترهایشان را از هم جدا سازید.( میزان الحکمه ج1، ح410)
2- پیامبر خدا صلی الله علیه وآله : کودکان خرد سال خود را [نخست ]با گفتار، نماز وطهارت بیاموز و چون ده ساله شدند [و اطاعت نکردند] آنها را تنبیه کن ولی نه بیش از سه ضربه. (میزان الحکمه ج1، ح411)
3- امام علی علیه السلام : به کودکان خود نماز یاد دهید وچون به سنّ بلوغ رسیدند، بر آن مؤاخذه شان کنید. (میزان الحکمه ج13، ح22729)
4- امام باقر علیه السلام : ما کودکان خود را وقتی پنج ساله شدند به خواندن نماز امر می کنیم وشما کودکانتان را وقتی هفت ساله شدند، به خواندن نماز وا دارید. ما کودکانمان را وقتی به سن هفت سالگی رسیدند امر می کنیم تا هر مقدار از روز را که می توانند روزه بگیرند نصف روز یا کمتر ویا بیشتر، وهر گاه تشنگی وگرسنگی بر آنان غالب شد افطار کنند، تا بدین ترتیب به روزه گرفتن عادت کنند وتوان آن را بیابند وشما نیز وقتی کودکانتان نُه ساله شدند به آنان دستور دهید تا هر مقدار از روز را که می‌توانند روزه بگیرند وهرگاه تشنگی بر آنان غلبه کرد روزه‌شان را باز کنند. ( میزان الحکمه ج13، ح 22730)
با توجه به این روایات و روایات دسته اول روشن می‌شود که زمان تعلیم و تربیت و آشنا‌سازی کودک با فریضه نماز از ابتدای دوره دوم می‌باشد. روش تربیتی در این دوران چون فعلا در مرحله آموزش و تعلیم است، باید کاملا نرم و مهربانانه و متناسب با ادبیات کودک بوده و از هرگونه اقدام خشک و سختگیرانه پرهیز شود. لذا در دوره اول یعنی تا سن هفت سالگی بایستی به نیازهای کودک توجه کرد و تمهیدات و مقدمات لازم را برای آغاز تربیت در دوره دوم فراهم کرد. دوره دوم دوره‌ای است که هم بایستی به آموزش‌های لازم و ایجاد درک و معرفت لازم در خصوص نماز و احکام آن اقدام کرد و هم توجهات لازم در خصوص به جا آوردن نماز را داشت. در دوره سوم تربیت دینی سهولت مراحل قبل را نداشته و با موعظه و نصحیت و معرفی الگوهای دینی و هم نشینی با خوبان می توان تربیت لازم را صورت داد. البته اگر مراحل قبل به درستی انجام گرفته باشد خروجی آن فرد معتقد و نمازخوان خواهد بود که با مطالعه و کسب معرفت بیشتر می تواند عمق اعتقادی و ایمانی خود را افزایش دهد. با توجه به مطالب ذکر شده می توان خلاصه آن را به صورت زیر بیان کرد.(شکل 2)

هدف گذاری مراحل سه گانه تربیتی نماز