مهارت سخنوری در حلقه‌های تربیتی
پنجشنبه, ۱۶ آبان ۱۳۹۲، ۱۰:۳۰ ق.ظ
«بیان
مطالب به صورت کلامی»، یکی از مهم‌ترین شیوه‌های رساندن پیام و تربیت
دیگران در کار فرهنگی و آموزشی است. سرگروه یا مربی که نتواند آموخته‌ها،
اندوخته‌ها و اندیشه‌های خود را به صورت مطلوب، به دیگران منتقل کند، آن
دانسته و اندوخته، بی ثمر می‌ماند.
کلام، بر دیگران تأثیر می‌گذارد. اگر سخن سرگروه یا مربی ، از ویژگی‌های فنّی و مهارت‌های لازم که در «فنّ خطابه» مطرح است، برخوردار باشد، تأثیر سخن را چند برابر می‌کند، هر کس بتواند سخن خویش را به طور مؤثّر و نافذ، در دل و جان مخاطبان بیشتری بنشاند، موفق‌تر است.
در حدیثی، از علی علیه السلام نقل است که:
«احسَنُ الْکَلامِ ما زانَهُ حُسْنُ النِّظامِ وَفَهِمَهُ الخاصُّ والعامُّ؛بهترین سخن آن است که نظام نیکو آن را آراسته باشد و خواص و عامه مردم آن را بفهمند.»شناخت این «حسن نظام»، چیزی است که در علم بلاغت و فن خطابه روشن می‌گردد.
از این رو، آنچه در این بخش از نظر شما می‌گذرد، نکاتی است که هم به شیوه‌های ایراد سخن در حلقه‌های تربیتی مربوط می‌شود، هم به کیفیّت تنظیم مطلب و هم تمرین‌های عملی و کسب مهارت‌های تجربی؛ به علاوه، از آن جا که معیار فهم و دانش هر کس از روی سخن و کیفیّت بیان او ارزیابی می‌شود، سزاوار است که «آداب سخن گفتنِ» نیک و شایسته را بیاموزیم. به قول سعدی:
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
و این ترجمه‌ی کلام علوی علیه السلام است که:«المرءُ مخبوءٌ تحتَ لِسانِه»
مولوی هم به همین نکته اشاره می‌کند:
آدمی مخفی است در زیر زبان این زبان، پرده است بر درگاه جان
چون که بادی پرده را در هم کشید سرّ صحن خانه شد بر ما پدید
کاندر آن خانه، گهر یا گندم است گنج زر، یا جمله مار و کژدم است
یا بر آن گنج است و ماری بر کران زان که نبود گنجِ زر بی پاسبان
ماهیّت سخنوری
سخنوری، صرف سخن گفتن در یک جمع نیست، بلکه «برانگیختن» افراد است؛ چه نسبت به انجام یک کار، چه نسبت به باز داشتن از یک عمل. از این رو، در سخنوری چنان باید سخن گفت که مستمعان برانگیخته شوند و دارای انگیزه‌ی «عمل» یا «ترک عمل» شوند. به همین دلیل است که سخنوری یک «هنر» است و ویژگی‌های خاصّی را می‌طلبد. مثلاً، باید چنان سخن گفت که شنوندگان، برای جهاد، انفاق، کار، تحصیل، خدمتگزاری و ایثار برانگیخته شوند، یا از اموری همچون گناه، تنبلی، ترس و عقب نشینی، دنیاگرایی و حرص، تکبّر و خودبرتربینی، و ... دست بکشند. این در سایه‌ی تأثیر پذیری روحی شنوندگان و تأثیر گذاری نیرومند گوینده در دل و جان شنونده است و «هزار نکته‌ی باریک‌تر ز مو این جاست.»
برانگیخته‌ها، یا بر اساس «مهر» و «محبّت»است، یا بر پایه‌ی «کین» و «نفرت»؛ یعنی، یا باید در دل طرف، شادی، عشق، امید و مهربانی آفرید، تا تحریک به عمل شود، یا باید سردی، افسردگی و ناخوشایندی پدید آورد، تا ترک کند.
آنچه در این مسأله به «گوینده» کمک می‌کند، عبارتست از:
ـ عامل درونی شورانگیزی .
ـ روش تدریجی در برانگیختن مخاطب .
ـ موقع شناسی زمانی و مکانی .
ـ نکته سنجی و دقّت در ویژگی‌های شنوندگان .
ـ تناسب میزان انگیزش با موضوع .
ـ طبیعی بودن شورانگیزی، و تصنّعی نبودن آن .
ابعاد فن سخنوری
در صحبت گروهی آشنایی با نکات زیر، لازم است:
1 ـ روانشناسی
آگاهی از روحیات افراد حلقه و کشش‌ها و گرایش‌ها و زمینه‌های «اثرپذیری» و شیوه‌های «اثر گذاری»، از عوامل موفقیّت یک سرگروه است. روانشناسی آگاهی‌های مفیدی در این زمینه می‌دهد.
2 ـ معلومات عمومی و اسلامی
هرچه دانش عمومی، ذخایر فکری و معلومات سرگروه در زمینه‌های مختلف، به ویژه در زمینه‌ی موضوعات مورد بحث بیشتر باشد، سخنانش از غنا و محتوای بیشتری برخوردار خواهد بود و قدرت «جذب مخاطب» بیشتر خواهد شد و هرچه با معارف گسترده‌ی دین آشناتر باشد، میدان سخن برای او بازتر است. سرگروه باید به بهترین وجه، توان بهره‌گیری از آیات و احادیث را داشته باشد.
3 ـ ادبیّات
از آن جا که در جلسات گروهی، استفاده از کلمه، کلام و جمله‌بندی لازم است، سرگروه هر چه بر ادبیات تسلّط بیشتری داشته باشد، سخنان او صحیح‌تر و استفاده از تعبیرات، بی‌غلط‌تر خواهد بود. آگاهی از اشعار، ضرب‌المثل‌ها و تمثیلات نیز در همین مقوله است.
4 ـ تاریخ
چاشنی سخن، حکایات است. سرگروه باید هر چه بیشتر از تاریخ (تاریخ اسلام، ایران، جهان، زندگینامه‌ی صحابه‌ی پیامبر و ائمه و علما و دانشمندان و عارفان و مشاهیر جهان و بزرگان علم و صنعت) آگاه باشد تا بتواند با استفاده‌ی بجا از آن‌ها، تأثیر سخن خویش را افزون کند.
5 ـ معانی و بیان
در این علم، فصاحت و بلاغت که عهده دار شیوه‌های درستی سخن و رسایی کلام است، مطرح می‌گردد. آگاهی از علوم بلاغی و شیوه‌های سخن آرایی و زیبایی‌های گفتاری، صحبت سرگروه را زیبایی و تأثیر بیشتری می‌بخشد.
6 ـ شناخت زمان
نیازهای موجود در هر عصر و شرایطی، نوعی سخن می‌طلبد. سرگروه موفّق کسی است که با درک بهتر نیازهای اعضای گروه، سخنانی مفید و جهت دهنده و مرتبط با زمینه‌های موجود، ایراد کند و پا به پای زمان حرکت داشته باشد.
7 ـ منبع شناسی
از مهم‌ترین نیازهای سرگروه آن است که با کتب گوناگون در زمینه‌های مختلف آشنا باشد و بداند برای تهیه‌ی مواد بحث گروهی به چه منابعی مراجعه کند. البته مطالعه‌ی مستمر سرگروه، به طور طبیعی او را کتاب شناس بار می‌آورد، ولی دانستنِ منابع خاصّ هر موضوع، برای وی بسیار مهمّ است.
کلام، بر دیگران تأثیر می‌گذارد. اگر سخن سرگروه یا مربی ، از ویژگی‌های فنّی و مهارت‌های لازم که در «فنّ خطابه» مطرح است، برخوردار باشد، تأثیر سخن را چند برابر می‌کند، هر کس بتواند سخن خویش را به طور مؤثّر و نافذ، در دل و جان مخاطبان بیشتری بنشاند، موفق‌تر است.
در حدیثی، از علی علیه السلام نقل است که:
«احسَنُ الْکَلامِ ما زانَهُ حُسْنُ النِّظامِ وَفَهِمَهُ الخاصُّ والعامُّ؛بهترین سخن آن است که نظام نیکو آن را آراسته باشد و خواص و عامه مردم آن را بفهمند.»شناخت این «حسن نظام»، چیزی است که در علم بلاغت و فن خطابه روشن می‌گردد.
از این رو، آنچه در این بخش از نظر شما می‌گذرد، نکاتی است که هم به شیوه‌های ایراد سخن در حلقه‌های تربیتی مربوط می‌شود، هم به کیفیّت تنظیم مطلب و هم تمرین‌های عملی و کسب مهارت‌های تجربی؛ به علاوه، از آن جا که معیار فهم و دانش هر کس از روی سخن و کیفیّت بیان او ارزیابی می‌شود، سزاوار است که «آداب سخن گفتنِ» نیک و شایسته را بیاموزیم. به قول سعدی:
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
و این ترجمه‌ی کلام علوی علیه السلام است که:«المرءُ مخبوءٌ تحتَ لِسانِه»
مولوی هم به همین نکته اشاره می‌کند:
آدمی مخفی است در زیر زبان این زبان، پرده است بر درگاه جان
چون که بادی پرده را در هم کشید سرّ صحن خانه شد بر ما پدید
کاندر آن خانه، گهر یا گندم است گنج زر، یا جمله مار و کژدم است
یا بر آن گنج است و ماری بر کران زان که نبود گنجِ زر بی پاسبان
ماهیّت سخنوری
سخنوری، صرف سخن گفتن در یک جمع نیست، بلکه «برانگیختن» افراد است؛ چه نسبت به انجام یک کار، چه نسبت به باز داشتن از یک عمل. از این رو، در سخنوری چنان باید سخن گفت که مستمعان برانگیخته شوند و دارای انگیزه‌ی «عمل» یا «ترک عمل» شوند. به همین دلیل است که سخنوری یک «هنر» است و ویژگی‌های خاصّی را می‌طلبد. مثلاً، باید چنان سخن گفت که شنوندگان، برای جهاد، انفاق، کار، تحصیل، خدمتگزاری و ایثار برانگیخته شوند، یا از اموری همچون گناه، تنبلی، ترس و عقب نشینی، دنیاگرایی و حرص، تکبّر و خودبرتربینی، و ... دست بکشند. این در سایه‌ی تأثیر پذیری روحی شنوندگان و تأثیر گذاری نیرومند گوینده در دل و جان شنونده است و «هزار نکته‌ی باریک‌تر ز مو این جاست.»
برانگیخته‌ها، یا بر اساس «مهر» و «محبّت»است، یا بر پایه‌ی «کین» و «نفرت»؛ یعنی، یا باید در دل طرف، شادی، عشق، امید و مهربانی آفرید، تا تحریک به عمل شود، یا باید سردی، افسردگی و ناخوشایندی پدید آورد، تا ترک کند.
آنچه در این مسأله به «گوینده» کمک می‌کند، عبارتست از:
ـ عامل درونی شورانگیزی .
ـ روش تدریجی در برانگیختن مخاطب .
ـ موقع شناسی زمانی و مکانی .
ـ نکته سنجی و دقّت در ویژگی‌های شنوندگان .
ـ تناسب میزان انگیزش با موضوع .
ـ طبیعی بودن شورانگیزی، و تصنّعی نبودن آن .
ابعاد فن سخنوری
در صحبت گروهی آشنایی با نکات زیر، لازم است:
1 ـ روانشناسی
آگاهی از روحیات افراد حلقه و کشش‌ها و گرایش‌ها و زمینه‌های «اثرپذیری» و شیوه‌های «اثر گذاری»، از عوامل موفقیّت یک سرگروه است. روانشناسی آگاهی‌های مفیدی در این زمینه می‌دهد.
2 ـ معلومات عمومی و اسلامی
هرچه دانش عمومی، ذخایر فکری و معلومات سرگروه در زمینه‌های مختلف، به ویژه در زمینه‌ی موضوعات مورد بحث بیشتر باشد، سخنانش از غنا و محتوای بیشتری برخوردار خواهد بود و قدرت «جذب مخاطب» بیشتر خواهد شد و هرچه با معارف گسترده‌ی دین آشناتر باشد، میدان سخن برای او بازتر است. سرگروه باید به بهترین وجه، توان بهره‌گیری از آیات و احادیث را داشته باشد.
3 ـ ادبیّات
از آن جا که در جلسات گروهی، استفاده از کلمه، کلام و جمله‌بندی لازم است، سرگروه هر چه بر ادبیات تسلّط بیشتری داشته باشد، سخنان او صحیح‌تر و استفاده از تعبیرات، بی‌غلط‌تر خواهد بود. آگاهی از اشعار، ضرب‌المثل‌ها و تمثیلات نیز در همین مقوله است.
4 ـ تاریخ
چاشنی سخن، حکایات است. سرگروه باید هر چه بیشتر از تاریخ (تاریخ اسلام، ایران، جهان، زندگینامه‌ی صحابه‌ی پیامبر و ائمه و علما و دانشمندان و عارفان و مشاهیر جهان و بزرگان علم و صنعت) آگاه باشد تا بتواند با استفاده‌ی بجا از آن‌ها، تأثیر سخن خویش را افزون کند.
5 ـ معانی و بیان
در این علم، فصاحت و بلاغت که عهده دار شیوه‌های درستی سخن و رسایی کلام است، مطرح می‌گردد. آگاهی از علوم بلاغی و شیوه‌های سخن آرایی و زیبایی‌های گفتاری، صحبت سرگروه را زیبایی و تأثیر بیشتری می‌بخشد.
6 ـ شناخت زمان
نیازهای موجود در هر عصر و شرایطی، نوعی سخن می‌طلبد. سرگروه موفّق کسی است که با درک بهتر نیازهای اعضای گروه، سخنانی مفید و جهت دهنده و مرتبط با زمینه‌های موجود، ایراد کند و پا به پای زمان حرکت داشته باشد.
7 ـ منبع شناسی
از مهم‌ترین نیازهای سرگروه آن است که با کتب گوناگون در زمینه‌های مختلف آشنا باشد و بداند برای تهیه‌ی مواد بحث گروهی به چه منابعی مراجعه کند. البته مطالعه‌ی مستمر سرگروه، به طور طبیعی او را کتاب شناس بار می‌آورد، ولی دانستنِ منابع خاصّ هر موضوع، برای وی بسیار مهمّ است.
۹۲/۰۸/۱۶
در بخش لوگوی دوستان
لوگو ما درج نشده ما د تهاست که لو شما را برای اطلاع رسانی متربیان و سرگروه ها در وبلاگ سنگرزمانه درج کردیم
در صورت امکان لوگو ما را هم در این لیست درج کنید
بابایی - سنگرزمانه